De mensen

Oeganda ligt in oost Afrika waar je in Entebbe land vlakbij de hoofdstad Kampala.

We zijn meteen naar het zuid westen gereden naar Rubirizi (ritje van 8u), African massage⁽¹⁾ inclusief. Overal waar we kwamen werden we hartelijk ontvangen. Toegegeven, ze zien graag toeristen komen maar zelfs buiten die context waren ze vriendelijk. Ik herinner me een boer die het echt héél, héél moeilijk had die zelfs een geschenk gaf aan haar gasten. Straatarm en nog zo gastvrij… Vrij veel mensen spreken Engels, dat maakte het makkelijk om te converseren, toch tenminste als ze naar school konden gaan in hun jeugd.

De koffie boeren

De boeren die we bezochten hebben een relatief klein plantage, van 1 tot 10 are ⁽³⁾. Hierdoor zijn ze te klein om alles zelf te doen en werken ze samen in een coöperatieve. Deze koopt de bonen aan van de boeren en zorgt voor de verkoop ervan . Ze helpen ook met kennis en advies en andere zaken zoals mest voor op het veld en schaduw bomen.

In 1992 werd de koffiesector in Oeganda geliberaliseerd, wat boeren meer vrijheid gaf om te produceren en markten te betreden. Voordien bestond een sterke centrale controle die de productie en marketing bepaalde; na liberalisatie steeg de ondernemersvrijheid en maakten boeren mogelijk directere contracten met handelaren. 

Boeren kopen een aandeel en worden zo mee aandeelhouder van de coöperatieve. Naast de betaling voor hun bonen krijgen ze ook een aandeel in de winstmarge. Een boer mag ook z’n bonen ergens anders verkopen zoals aan de middlemen die vaak meteen cash geven. Vandaag staat de c-price(4) vrij hoog wat betekent dat ze veel geld kunnen krijgen voor hun koffie door de middlemen. Morgen kan dat veel lager zijn en krijgen ze voor de geplukt bessen veel minder. Verkopen ze niets aan de coöperatieve dan kunnen ze eruit worden gezet. Voor boeren is het vaak kiezen tussen cash nu of later. Plannen en vooruitzien is niet evident voor hen.

Over het algemeen leven de boeren in kleine huizen van klei. Er zijn geen kamers zoals wij dat kennen en in kleine ruimtes slapen ze, eten ze, koken ze, etc. Geen stromend water, elektriciteit of afvoer. Sommige kinderen kunnen naar school maar dan vaak enkel maar tot aan P7 ; zeg maar de lagere school. Daarna helpen ze mee op het veld. De extra producten van hun veld zoals bananen en mango’s worden in de dorpen verhandeld in heel kleine winkeltjes van 2m². Bijna iedereen is bezig met overleven.

De koffie

Robusta is de inheemse koffie die in delen van Oeganda groeit in bossen rond het Meer van Victoria en in de gebieden rond Kampala en nog steeds de meest voorkomende. Arabica is pas later geïntroduceerd in de hoger gelegen gebieden zoals de hellingen van Mount Elgon. SL14 en SL28 zijn de (geïmporteerde) variëteit die bij de boeren stonden die we bezochten waarvan de eerst op lagere gebieden wordt geplant en de SL28 op hogere gebieden. In tegenstelling tot bv Brazilië zag ik enkel agroforestry⁽²⁾.

Rond de evenaar zij er 2 oogsten, hoe verder ervan af hoe meer kans dat er maar één oogst is. De main – en de fly harvest waarbij de eerste de meeste opbrengst oplevert. Toch verschuiven seizoenen en sprak er zelf iemand dat de fly harvest meer opbracht dan de main vanwege klimaat veranderingen.

Boeren plukken de bessen met de hand en er werd selectief geplukt. Ze weten dat de rode bessen de betere zijn om te plukken maar door vele oorzaken zitten er ook onrijpe of overrijpe bessen mee in de pluk. In een arm gebied vertelde een boerin dat één van de grootste uitdagingen diefstal is. Dieven gaan aan de haal met rode bessen en verkopen ze op de lokale markt of zelfs aan de buren. Hierdoor plukken boeren liever te snel (groene bessen) dan dat ze gestolen worden.

Boeren brengen de koffie oogst naar collection of buying centers waar ze getest worden.

Bessen worden in een kuip met water verzameld en de “floaters” halen ze eruit. Bessen gaan niet onder van zodra er ergens een defect is, zoals de Coffee Bean Borer; een insect dat eitjes legt in de bes zodat de larven van de boon kunnen leven. Een ander probleem is de coffee rust, een schimmel op de bladeren.

De goede bessen worden gewogen en daarvoor wordt de boer betaald. De slechte bessen worden op de lokale markt verkocht aan een lagere prijs.

Bij sommige coöperatieven wordt de koffie meteen daar geleverd en ondergaan de bessen aan een reeks andere stappen. Zo zal de washed coffee van Rwenzori bij aankomst gesorteerd worden op bessen met visuele defecten. ook na het ontpulpen worden de slechte bonen eruit gehaald of na het wassen en drogen. Telkens het proces verder gaat sorteert men de goede van de slechte. Hierbij wordt de boer betaald voor de goede bessen en krijgen ze de slechte terug om zelf verder te verkopen.

Verwerking

De meeste koffie wordt traditioneel als natural verwerkt. Lang niet alle coöperatieven verwerken specialty. Bij de drugar – Dry Ugandan Arabica – coffee worden de bessen buiten op een zeil gelegd om te drogen en worden ze regelmatig omgedraaid. Daarna gaan ze in een hulling machine om de gedroogde bes te ontdoen van alle lagen zodat enkel de groene boon overblijft⁽³⁾.

De prijs die een boer krijgt voor specialty ligt veel hoger dan voor commerciële koffie. Er komt dan ook veel meer handelingen en tijd bij te pas dat tot 20 dagen kan in beslag nemen (tegenover 3 dagen bij commerciële koffie). Neem het drogen in droogschuren op “drying beds” wat een 12 tot 15-tal dagen duurt waarbij de bessen regelmatig gekeerd moeten worden. Het extra werk omvat ook het scheiden van de goede en de slechte bonen zodat enkel het beste over blijft. Daarnaast worden tijdens deze langere fermentatie stap ook veel meer aroma component ontwikkeld die de smaak ten goede komt.

Niet alle coöperatieven passen deze uitvoerige processing toe, er moeten kopers voor zijn. Sommige coöperatieven zijn nog niet zo ver dat ze specialty coffee kunnen aanbieden en gaan ermee aan de slag in kleine volumes. Hier ligt het potentieel en dat beseffen de coöperatieven heel goed. Als er vraag is kunnen ze er meer op inzetten. En die vraag komt vanuit koffiezaken zoals Castles & Coffee waar we enkel met specialty koffie werken.

De toekomst

Koffie is 20% van de totale export van Oeganda wat neer komt op een 370.000 ton per jaar. Hiermee staan ze in de top 10 van de koffieproducerende landen. 20% ervan is Robusta en slechts een fractie ervan is specialty. Het overgrote merendeel (85 tot 90%) ervan wordt geproduceerd door kleine boeren. Ongeveer 12 miljoen mensen zouden leven van de koffiesector waarvan 1.7 miljoen boeren, ongeveer een kwart ervan is aangesloten bij een coöperatieve. Deze kopen 10% van de alle koffie op, 90% gaat via tussenpersonen. De overheid heeft een focus om deze sector verder uit te bouwen.

Mijn hoop is dat de vraag naar specialty koffie kan groeien zodat én de kwaliteit van de koffie kan stijgen én de levensstandaard van de boeren en gemeenschappen.

Dankwoord

Deze reis was voor mij heel intens en ik heb enorm veel bijgeleerd, zowel over koffie als over Oeganda en de mensen. Vandaar dat ik heel graag Bonnie wil bedanken van Gosling koffie en Pieke van Barista Collega. Samen hebben ze ons op al die plekken gebracht en ben ik heel trots op hen wat ze doen in met hun coffee foundation.

Voetnoten

(1) een African massage is het resultaat van het door elkaar schudden van mensen die de zeer hobbelige wegen berijden doorheen het land.
(2) wanneer koffieplanten samen op de plantage staan met andere gewassen zoals bananenbomen, jackfruit, bonen, etc.
(3) er blijft nog een silverskin dat rond de boon zit, deze gaat er af tijdens het branden.
(4) Een are is ongeveer 100m² ofwel 10 x 10 meter. Sommige bronnen vermelden 1800 are de gemiddelde grootte.